نرخ رشد جمعیت ایران؛ بحران خفته در کمین

نرخ رشد جمعیت ایران؛ بحران خفته در کمین
شاخص های رشد جمعیت، اشتغال و آموزش در ایران به نحوی است که در صورت عدم توجه مسوولین می تواند در 50 سال آینده به حالت بحرانی برسد. بر این اساس دستگاههای ارشد نظام چندی است که بر این شاخص ها متمرکز شده و در جستجوی راهکارهای کارشناسی شده می گردند.
مقدمه
جمعیت یکی از ارکان به وجود آمدن کشورها است که در کنار جغرافیای مناسب می تواند باعث افزایش قدرت یک کشور شود. جغرافیا یک عامل تقریباً ثابت و تغییرناپذیر در طول زمان است در حالی که که جمعیت یک کشور تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار دارد و در طول زمان می تواند در معرض تغییرات فراوانی قرار بگیرد. نرخ رشد جمعیت1 و نرخ باروری2 دو شاخص مهم در تعیین جمعیت هر کشور می باشند که در این نوشتار به بررسی وضعیت موجود و مطلوب آنها در ایران می پردازیم.

وضعیت موجود
 
نرخ باروری
 
جدول شماره (1) تحولات میزانهای باروری، مرگ و میر عمومی و امید زندگی را در سالهای 1385-1355 نشان می دهد

همانگونه که ملاحظه می شود میزان باروری کل 3 برای هر زن در کل کشور در سال 1355برابر با 08/6 فرزند بوده است، که در سال 1385 به 8/1بچه کاهش یافته است. یعنی 18 فرزند با 20 نفر والدین جایگزین می‌شود که 2 نفر کمتر از حد جانشینی است. در این صورت و با ادامه این روند، موضوع انقراض تدریجی نسل مطرح می‌شود.
 
جدول1- میزان باروری کل ، مرگ و میر عمومی و امید زندگی از سال 1355 تا 1385 
 

 نرخ رشد جمعیت 
 
اگر نگاهی به زمینه‌های تاریخی تحولات جمعیت ایران داشته باشیم، متوجه می‌شویم که نرخ شدید رشد جمعیت کشور که در سال‌های نخست پس از انقلاب اسلامی(1357) شروع شده بود، در سال‌های اخیر تا حد زیادی کاهش یافته است. براساس نتایج سرشماری سال 1385 مرکز آمار ایران، جمعیت ایران برابر 5/70 میلیون نفر بوده، که 9/35 میلیون نفر آن را مردان و 6/34 میلیون نفر را زنان تشکیل می‌دهند که در مقایسه با جمعیت 60 میلیون نفری سال 1375 نشانگر خالص افزایشی در حدود 8/14 درصد یا 4/10  میلیون نفر در این فاصله زمانی است. درصد رشد سالانه جمعیت کشور طی سال‌های 1385-1375 در کل کشور 61/1 درصد بوده که مقایسه آن با رشدهای متناظر 91/3 درصد در دهة 1365– 1355 و 96/1 درصد در دهه 75 – 1365 حاکی از تحولی اساسی و افت اساسی میزان‌های رشد جمعیت است.
 
جدول2- تحولات درصد رشد سالانه جمعیت ایران به‌تفکیک  

 



 
تعیین وضعیت مطلوب
 
وضع مطلوب جمعیت بر اساس معیارها و شاخص های مختلفی می¬تواند تعیین شود. نظرات مسئولین و دوستداران نظام جمهوری اسلامی و دشمنان این نظام، می تواند معیار خوبی برای تعیین شاخص رشد جمعیت در ایران باشد. حضرت امام خمینی (ره) در سال 58 می فرمایند: «مملکت ایران 35 میلیون حالا مى گویند جمعیت دارد. وسعتش آنقدر است که براى صد و پنجاه میلیون تا دویست میلیون جمعیت کافى است. یعنى اگر دویست میلیون جمعیت داشته باشد، در ایران به رفاه زندگى مى‏کنند».6
مقام معظم رهبری نیز در سال 90 و در دیدار با مسئولین نظام فرمودند: «من معتقدم که کشور ما با امکاناتى که داریم، می-تواند صد و پنجاه میلیون نفر جمعیت داشته باشد. من معتقد به کثرت جمعیتم. هر اقدام و تدبیرى که می¬خواهد براى متوقف کردن رشد جمعیت انجام بگیرد، بعد از صد و پنجاه میلیون انجام بگیرد»!7
در حالی که برژینکسی، مشاور امنیت ملی سابق آمریکا و سیاستمدار کهنه‌کار این کشور در مصاحبه با مصاحبه¬گر روزنامه وال استریت ژورنال می گوید: «از فکر کردن به حمله پیشدستانه علیه تاسیسات هسته‌ای ایران اجتناب کنید و گفت و گوها با تهران را حفظ کنید، بالاتر از همه، بازی طولانی مدتی را انجام دهید، چون زمان، آمارهای جمعیتی و تغییر نسل در ایران به نفع رژیم کنونی نیست.»8
در گردهمایی ماسونی بیلدربرگ که در سال 2011 برگزار شد، اینگونه بحث جمعیت و کاهش آن مطرح شده است: «منبع خبری جیم تاکر گفته است که ایجاد جنگ در خاورمیانه یکی از مهمترین برنامه‌های بیلدربرگ است. این منبع گفته که بیلدربرگی‌ها بر این اعتقادند که جمعیت جهان بسیار زیاد شده و فقط جنگ می‌تواند تا حدودی این مشکل را چاره کند. وی به جیم تاکر گفته است که تمامی افراد عضو بیلدربرگ بصورت متحد‌الرأی بر این تصمیم استوار بوده و لزوم بروز جنگ را قطعی می‌دانند. کشتار و ذبح انسان و دامن زدن به مرگ و میر در فرقه های ماسونی از جمله بیلدربرگ، جزء اصول اصلی است و عوامل این گروه ها موظفند، تا حد ممکن به جنگ و نسل کشی دامن بزنند تا جمعیت جهان کاهش یابد».9
بر این اساس باید گفت که افزایش نرخ رشد جمعیت یکی از شاخص¬های مهمی است که مورد توجه رهبران نظام جمهوری اسلامی قرار گرفته است و همین نقطه¬قوت است که دشمنان را واداشته است دست به اقدامات علیه جمهوری اسلامی بزنند.
 
سناریوهای مختلف پیش بینی جمعیت از نظر سازمان ملل
پیش‌بینی‌های جمعیتی سازمان ملل نشان می‌دهند که توازن منطقه‌ای جمعیت جهان، در هر زمان تغییر می‌یابد (نیل و بالک، 2001). بخش جمعیت سازمان ملل هر چهار سال یک بار بر اساس نتایج سرشماری‌های ملی کشورها، و مفروضات سطوح مختلف باروری و مرگ ومیر به پیش بینی تحولات جمعیتی کشورها در افق های زمانی 50 ساله و در سه سناریوی مختلف(حد پایین، حد متوسط و حد بالای رشد جمعیتی) می‌پردازد. جدول (3) مقایسه نتایج پیش‌بینی جمعیت ایران را طی دوره‌های پنج ساله و بر اساس سه سناریو جمعیت سازمان ملل بین سال‌های 1385تا1430نشان می‌دهد. بر اساس سناریوی  حد پایین که منطبق با روند فعلی کاهش نرخ باروری کل در کشور می باشد، جمعیت ایران  از تعداد 73364 میلیون نفر در سال 1390 به 85 میلیون نفر در سال 1430 افزایش خواهد یافت، و در 10 سال پایان دوره رشد منفی جمعیتی را تجربه خواهد کرد. بر اساس سناریوی  حد متوسط جمعیت ایران  از تعداد 75537 میلیون نفر در سال 1390 به 105 میلیون نفر در سال 1430 افزایش خواهد یافت. و در 5 سال پایان دوره رشد جمعیت نزدیک به صفر را تجربه خواهد کرد. نهایتاً اینکه بر اساس سناریوی  حد بالای سازمان ملل جمعیت ایران  از تعداد 77304 میلیون نفر در سال 1390 به حدود 128میلیون نفر در سال 1430 افزایش خواهد یافت. در  پایان دوره رشد 89/0 درصد جمعیتی را تجربه خواهد کرد.
شواهد جمعیتی بدست آمده از سرشماری سال 1385 نشان می‌دهد که تحولات جمعیتی ایران منطبق بر سناریوی حد پایین سازمان ملل است. اما اگر روند کاهش سطح باروری کل متوقف و حالت افزایشی به خود بگیرد، احتمالاً با گذشت زمان روند تحولات رشد جمعیت ایران منطبق با الگوی حد متوسط سازمان ملل خواهد شد. همچنانکه سناریوی حد متوسط نشان می دهد میزان باروری کل برای سال 1385 حدود 33/2 بچه برای هر مادر برآورد شده است، که در پایان دوره  به 85/1 بچه برای هر مادر خواهد رسید. که باز هم زیر حد جانشینی می‌باشد(جدول3).
 
جدول 3- مقایسه سه سناریوی پیش بینی (حد پایین، حد متوسط و حد بالا) سازمان ملل تا افق 1430
 




برای مشاهده سایز بزرگتر بر روی تصویر کلیک کنید
 
نتایج پیش بینی جمعیت کشور توسط مرکز مطالعات و پژوهش‌های جمعیتی در سناریو‌های مختلف
 
1. سناریوی پیش بینی جمعیت کشور با فرض اثر گشتاوری 10 جمعیت و ادامه کاهش باروری
در جدول شماره (4) نتایج پیش بینی شاخصهای جمعیتی ایران با فرص اثر گشتاوری جمعیت ارائه شده است. در این سناریو اثر نسل‌های ازدواجی سالهای 1385 تا 1390 در افزایش سطح باروری بررسی شده است.
 
جدول (4) نتایج پیش بینی شاخص‌های جمعیتی ایران با فرض اثر گشتاوری جمعیت بر  درصد رشد 
 




و ادمه روند گذشته بین سال های  1385 تا 1425
این سناریو نشان می دهد که درصد رشد جمعیت در سال 1390 به مقدار اندکی(درصد 0.08) با فرض افزایش تعداد زاد و ولدهای ناشی نسل انفجار موالید(1362-1358) افزایش خواهد داشت. با پذیرش این سناریو جمعیت ایران از سال 1420 به بعد رشد منفی خواهد داشت.
 
2- سناریو افزایش جمعیت با فرض افزایش آهسته باروری
در این سناریو، مرکز مطالعات و پژوهشهای جمعیتی با استفاده از آمارهای سرشماری سال 1385 به عنوان سال پایه، نسبت به پیش بینی جمعیت کشور اقدام کرد. این پیش بینی جمعیتی بر اساس فرض افزایش سطح فعلی باروری از 55/1 فرزند برای هر مادر در سال1390 و روند افزایش مناسب سطح باروری کل کشور طی 40 سال آینده تا 5/2 فرزند برای هر مادر می‌باشد. این الگو تحت عنوان سناریوی رشد آهسته باروری کل معرفی شده است(جدول5).
 
جدول5-  نتایج پیش بینی شاخص های جمعیتی ایران براساس سناریوی افزایش آهسته باروری کل (از 8/1 فرزند به حدود 5/2 فرزند) بین سال های  1385 تا 1425
 





چون مسئله رشد جمعیت یک مسئله ساختاری است، به تدریج و همراه با تغییرات در ساختار اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جامعه امکان تغییر سطح باروری بوجود می‌آید، بنابراین امکان افزایش جمعیت صرفاً با بسته‌های تشویقی، بدون ایجاد تغییرات ساختاری وجود ندارد.
با فرض مؤثر بودن بسته‌های تشویقی دولت، جدول فوق تنظیم شده است، همانطور که ملاحظه می‌شود در سال 1410 باروری کل به حدود 1/2 (سطح جانشینی) می‌رسد و پیش‌بینی می‌شود در سال 1425 به 5/2 فرزند افزایش یابد. بنابراین مشوق‌های جمعیتی به هیچ وجه باعث افزایش افسار گسیخته جمعیت نخواهد گردید.
 
3- سناریوی پیش بینی جمعیت کشور با افزایش آهسته باروری و فرض اثر گشتاوری
جدول شماره (6) نتایج پیش بینی شاخص های جمعیتی ایران براساس سناریوی افزایش آهسته باروری کل و فرض اثر گشتاوری بین سال های بین سال های  1385 تا 1425نشان می دهد.
 
جدول 6-  نتایج پیش بینی شاخص های جمعیتی ایران براساس سناریوی افزایش آهسته باروری کل و فرض اثر گشتاوری بین سال های بین سال های  1385 تا 1425
 




 
در این سناریو چنین فرض شده است که در اثر افزایش حجم نسل‌های ازدواجی بین سالهای 1385 تا 1390 میزان باروری کل همچنان در سطح 8/1 فرزند برای هر مادر ثابت بماند و سیاستهای تشویقی هم بر سطح باروری در دو دهه آینده اثر مثبت داشته باشد. همچنانکه ملاحظه می‌شود با این سناریو تعداد جمعیت کشور به حدود102 میلیون نفر افزایش خواهد یافت.
 
نتیجه گیری
با توجه به پیش بینی های صورت گرفته، می توان گفت که وضعیت جمعیتی جمهوری اسلامی ایران در 50 سال آینده در وضعیت مطلوبی نخواهد بود و به سمت کاهش جمعیت پیش خواهیم رفت، مگر اینکه سناریوی آخر این تحقیق مدنظر دولت و دیگر قوا قرار بگیرد، که تا حدودی می تواند روند جمعیتی ایران را مثبت نگه¬دارد. با توجه به این امر، ضروری به نظر می رسد که مسئولین برنامه های مختلف سیاسی، فرهنگی و اقتصادی کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت را در سرحوله کارهایی خویش قرار دهند تا این بحران بسیار خطرناک آسیبی به کشور وارد نسازد.
 
پی نوشت ها
1. نرخ رشد جمعیت در بر گیرنده تولد و مرگ و میر است.
2. منظور از نرخ باروری کل تعیین تعداد فرزندانی است که جانشین والدین شوند، اگر این شاخص در حد 1/2 بچه یا کمتر باشد به معنی کاهش تدریجی جمعیت و نهایتاً انقراض نسلی است
3. تعداد بچه‌های زنده‌ای که هر زن در طول دوره باروری خود متولد می کند.
4. مأخذ: مرکز آمار ایران، نتایج سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن در سال‌های 85-1335.
5. مأخذ: مرکز آمار ایران، نتایج سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن در سال‌های 85-1335.
6. صحیفه امام - جلد7 - صفحه 393.
7. http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=16889
8. http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8812150226
9. http://www.mashreghnews.ir/fa/news/52978/%D8%AC%D8%B2%D8%A6%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D8%AC%D9%84%D8%B3%D9%87-%D9%85%D8%AE%D9%81%D9%8A%D8%A7%D9%86%D9%87-%D9%85%D8%AD%D9%81%D9%84-%D9%85%D8%A7%D8%B3%D9%88%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D9%8A%D9%84%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%B1%DA%AF
10. اثرات  تحولات ساختار سنی بر رشد جمعیت.
11. در این نوشتنار از مقاله تحولات جمعیتی، چالش‌های پیش‌رو و لزوم تجدیدنظر در سیاست‌های جمعیتی ایران، دکتر محمد جواد محمودی استفاده شده است.