طبقه بندی روستاها در ایران

طبقه بندی روستاها در ایران

روستاهای ایران شاید به دلیل متنوع بودن در تیپ، معیشت، زبان،فرهنگ وقومیت از معدود کشورهای جهان باشد یا به عبارت دیگر شاید بتوان گفت پیدا کردن روستاهایی در ایران که از هر لحاظ مشابه هم باشند بسیار بعید ومشکل است، زیرا که تنوع در توپو گرافی، اقلیم، معیشت، اوضاع اجتماعی، اقتصادی

مذهب، قومیت، مالکیت،منابع اب،نوع خاک وجنس زمین در جای جای مملکت به چشم می خورد. از انجا که روستاها در رابطه با این عوامل ودهها عامل دیگر شکل گرفته وبوجود امده اند هر یک خمیر مایه ای از عوامل مختلف را دارا شده که موجب تنوع روستاها گردیده است.

1-گروهبندی روستاها بر اساس شکل استقرار وتیپ انها

اصولا در تیپ شناسی روستایی سه تیپ مشخص تحت عنوان روستاهای متمرکز ویا گرد امده،روستاهای پراکنده وروستاهای بینابین می توان معرفی کرد.

الف)روستاهای متمرکز ویا گرد امده:

در این تیپ روستاها،مساکن روستایی به یکدیگر چسبیده وچشم اندازی متمرکز وعموما بدون فضای خالی در محدوده دارد،مزارع که محل تولید روستائیان محسوب می شود از خانه ها جدا وگاهی در فاصله نسبتا دوری قرار دارند.

عوامل مختلفی در شکل گیری این تیپ از روستاها دخالت دارند که عمده ترین انها عبارتند از:ضرورت امر دفاع وامنیت،وجود منبع اب دائمی مثل چاه،چشمه وقنات،قومیت،توپوگرافی زمین وشیوه های بهره برداری است.

روستاهای متمرکز در اکثر نقاط ایران وجود دارد. به عبارت دیگر تیپ غالب روستا ها در ایران روستاهای متمرکز ویا گرد امده است. این شکل استقرار در مناطق غربی، مرکزی وشمال وشمال شرقی ومشرق وجنوب ایران به تعداد زیاد به چشم می خورد. در مناطق خشک ونیمه خشک کشور شاید یکی از علل عمده تشکیل روستاهای متمرکز وجود منابع اب باشد.

قومیت وشیوه های بهره برداری نیز در پیدایش روستاهای متمرکز در ایران موثر بوده اند چون جامعه روستایی به علت شرایط خاص جغرافیایی و اجتماعی همگرا می باشد.

ب)روستاهای پراکنده

درشناخت این تیپ، شکل ووسعت مزارع دخالت دارند. زیرا مزارع گسترده سطوح وسیعی از اراضی را در بر می گیرند وبه علت وجود پاره ای مشکلات که در مورد روستاهای گردامده بیان گردید در این روستاها وجود ندارد وروستائیان ترجیح می دهند خانه های خود را در میان کشتزارهای خود بسازند. چون حدود مزارع مشخص ومالکیت مزارع نیز محرز است در نتیجه در داخل هر مزرعه یک خانه بنا می گردد وروستاها ی پراکنده بوجود می اید.ضریب تفرق روستاهای پراکنده در رابطه با وسعت اراضی انجام می گردد.قلمرو عمده روستاهای پراکنده مناطق شمالی کشور بخصوص در منطقه گیلان وحواشی شکل غالب وکامل ان مشاهده می گردد.

ج)روستاهای بینابین 

این تیپ روستاها ویژگی روستاهای پراکنده وگرد امده را با هم دارا می باشند.تیپ مشخص این روستاها عموما دربرخی کشورهای جهان بر اساس یک برنامه ریزی مشخص طرح ریزی و ساخته میشود ولی در این نوع برنامه ریزی برای ساخت روستاهای بینابین وجود نداشته واگر هم احتمالا روستایی در این تیپ قرار می گیرد ناشی از وجود برخی عوامل طبیعی  ویا انسانی می باشد. مثلا وجود رودخانه ها واستقرار مساکن روستایی در حاشیه ی رودخانه ویا استقرار روستا در امتداد کف یک دره ویا در امتداد یک جاده موجب پیدایش روستاهای خطی ویا ریسمانی گردیده است.

2-گروهبندی روستاها بر اساس عوامل طبیعی

برخی از عوامل طبیعی در شکل گیری روستاها موثر هستند ویا به عبارت دیگر روستاها را می توان بر اساس ان عوامل طبقه بندی نمود که مهمترین این عوامل عبارتند از :توپوگرافی ،اقلیم،منابع اب وخاک.

1-توپوگرافی:شکل وچهره ی زمین وبالاخص عامل ارتفاع در توزیع وشکل گیری روستاهای کشور بسیار موثر بوده اند.اصولا ارتفاعات جاذب جمعیت نیستند واین امر حتی برسطح کره زمین نیز کاملا مشهود است وحدود 57 درصد از جمعیت جهان در ارتفاعی بین صفر تا 200از سطح دریا زندگی می کنند .به طور کلی ارتفاعات به علت وجود شیب،عدم تشکیل خاک،مشکل بودن ارتباطات،کاهش فشار جو ودر نتیجه کمی اکسیژن وغیره موجب عدم پذیرش انسانها می شود به طور کلی شکل زمین در ایران در توذیع تیپ ودر نتیجه در معیشت روستاها بسیار مهم می باشد. بنابراین روستاهای ایران را در رابطه با عامل ارتفاع می توان به صورت زیر طبقه بندی نمود.ا

الف) روستاهای کوهستانی

ب)روستاهای میان کوهی

ج)روستاهای پایکوهی

د)روستاهای جلگه ای

دراین طبقه بندی نوع غالب روستاها جلگه ای ویا روستاهایی هستند که در دشت ها استقرار یافته اند،وسعت اراضی وجمعیت پذیری این روستاها بیشتر از تیپهای دیگر می باشد بعد از روستاهای

جلگه ای نوع روستاهای پایکوهی هستند.پایکوها به علت داشتن شیب ملایم ،وجود اب وبافت خاک نسبتا خوب مکان های مناسبی برای استقرار روستاها می باشند تعداد زیادی از روستاهای کشور در پای کوها استقرار یافته اند.

روستاهای میان کوهی روستاهایی هستند که در داخل مناطق کوهستانی ودر میان دره ها شکل گرفته اند، در میان دره ها در هر جا دامنه های دره از هم فاصله گرفته و پادگانه ها ی ابرفتی تشکیل شده مکان مناسبی برای بوجود امدن روستا ویا مزرعه بوده ،به همین دلیل است که در ایران در امتداد دره ها بخصوص رود خانه ها وجود راههای ارتباطی که درمیان درهها معمولا رودخانه ها را تعقیب می نمایند وهمچنین شرایط میکروکلیمایی مناسبی که بوجود می اید در شکل گیری وبقای  روستاها بسیار می تواند موثر باشد . در این تیپ از روستاها به علت کم بودن وسعت اراضی ،زراعت دامنه ی وسیعی ندارند واصولا معیشت روستاهای میان کوهی به باغداری ودامداری وصنایع دستی وپاره ای از امور خدماتی متکی می باشد روستاهای کوهستانی از جمله نوع محدود ی از روستاهای کشور هستند که در ارتفاعات استقرار یافته اند.این قبیل روستاها به علت داشتن شیب تند ،سختی معیشت وامد وشد جاذب جمعیت های زیادی نیستند این روستاها عموما در رابطه با دامداری ،باغداری واحتمالا برخی خدمات زیارتی وتفریحی و ورزشی شکل می گیرند.

2-اقلیم:گسترده بودن ایران در عرض های وسیع جغرافیایی،وجود ارتفاعات ودشتها وبیابانها ودوری ونزدیکی به دریا ها ومجاورت داشتن با مناطق پر فشار قاره ای وکم فشار اقیا نوسی اقالیم متنوعی در گستره ایران بوجود اورده که ان تنوع در اقلیم در ساختارهای فیزیکی اقتصادی واجتماعی روستاها تظاهر می نماید ودر نتیجه با هر نوع اقلیم تیپ ویا نوع حاصل از روستا ها شکل می گیرد.

مثل مقدار ریزش بارشهای جوی یکی از عوامل عمده در این نوع شکل گیریهای روستایی می تواند مطرح شود ،مثلا روستاهای مناطق پر باران ،کم باران ،نیمه خشک وروستاهای مناطق خشک می تواند از جمله این طبقه بندی باشند واگر لازم باشد می توان روستاها بر اساس میزان کمی بارش طبقه بندی نمود همچنین عامل درجه حرارت نیز که از عناصر مهم اقلیمی است می تواند در تقسیم بندی روستاها به کار رود.

3-اب:ایران چون در منطقه خشک جهان قرار گرفته وجود اب در شکل گیری سکونتگاهه نقش عمده ای ایفا می نماید ،بخصوص در مورد روستاها این عامل شکل حاد تری به خود می گیرد .منابع ابی روستاهای کشور عموما به منابع ابی سطح الارض وتحت الارض واحتمالا مخلوطی از هر دو محدود می گردد،در مناطق شمالی وغربی کشور منابع ابی روستاها اکثرا سطح الارض ویا رودخانه ها هستند وبر عکس در فلات مر کزی ایران به علت کمی بارش های جوی جریان رودخانه های دائمی کم ومحدود می باشد.ودر نتیجه منابع ابی اکثر روستاها ابهای تحت الارض است که به صورت چشمه،چاه وقنات مشاهده می گردد.یکی از علل عمده تخلیه روستا ودر نتیجه متروک شدن اراضی کشاورزی در ایران خشک شدن قنوات می باشد.

4-خاک:در ایران به علت وجود تنوع اقلیمی وویژیگی های زمین شناسی وتنوع در پوشش گیاهی،خاک ها ویازمین هایی که با تواناییهای مختلف به وجود امده است.

3-گروهبندی روستاها براساس عوامل انسانی

1-جمعیت:بر اساس وزارت کشور تا سال 1365سکونتگاهایی که بیش از5000نفر جمعیت داشته اند شهر وسکونتگاههایی که کمتر از 5000نفر داشته روستا نامیده می شوند که البته در سر شماری 1370این عدد به 10000 افزایش یافته است.

2-معیشت:روستاهای ایران به علت داشتن تنوع در اقلیم،توپوگرافی،نزدیکی به دریا،اداب ورسوم وفرهنگ منابع زیر زمینی وعوامل دیگر معیشت های مختلفی در روستاهای کشور به وجود امده است.

مهمترین عواملی که در روستاهای ایران معیشت روستائیان بدان ها متکی می باشد عبارتند از:

1-زراعت(کشت محصولات یک ساله)2-باغداری(اعم از محل مرکبات)3-دامداری(اعم کوچک وبزرگ)4-بهره برداری از جنگل وعلفزار5-صید وشکار وابخور داری6- استفاده از منابع زیر زمینی (معادن)7-صنایع دستی8- صنایع بزرگ(کارخانه های صنعتی)9- اماکن(زیارتی،سیاحتی وورزشی)10-صنایع روستایی11-مشاغل دولتی وخدماتی.

باید توجه داشت که در روستاهای ایران اگر چه درصد قابل توجهی از معیشت روستائیان به امور کشاورزی وابسته است،ولی تعدادی روستا وجود دارند که معیشت انها وابستگی به کشاورزی نداشته و از راهای مختلف امرار معاش می نمایند.در سواحل دریای عمان وخلیج فارس روستاهایی دیده می شوند که معیشت انها صرفا به صیادی وابسته است.

4-طبقه بندی روستاها بر اساس توسعه یافتگی

قبل از هر نوع تقسیم بندی باید هدف از ان را معلوم نمود واینکه طبقه بندی در راستای چه طرح وکدام سیاست وبرنامه ریزی انجام می گیرد تعین کرد، در این راستا است که پرداختن به طبقه بندی روستاها مستلزم تعیین وتبین استراتژی روستایی در کشور می باشد.

همانگونه که در مفاهیم توسعه هنوز تعریفی روشن وجامع از توسعه که مورد قبول همگان باشد ارائه نشده در زمینه محرومیت نیز متاسفانه در بعد ملی و مملکتی تصویر روشنی ترسیم نشده است.

(پیتر تاون سند)افراد فقیر ومحروم را چنین تعریف می کند که افرادی که قادر به مشارکت در فعالیت های جامعه نبوده وفاقد شرایط وزندگی وتسهیلات معمول در جامعه باشند فقیر ویا محروم می باشند ودر مورد انگلستان اشاره می کند که این نیاز ها علاوه بر غذا،لباس،شامل چیزهای دیگری نظیر جشن تولد برای فرزندان،تعطیلات تابستانی ومیهمانیهای شبانه نیز میگردد.

برگرفته از کتاب جغرافیای روستایی ایران  نوشته دکتر مسعود مهدوی