کوههای زاگرس

رشته کوه زاگرس:

زاگرُس رشته‌کوهی در غرب و جنوب ایران است. این رشته‌کوه از کرانه‌های دریاچه وان در کردستان ترکیه آغاز شده و پس از گذشتن از استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه و اصفهان و کهگیلویه و بویراحمد و چهارمحال و بختیاری و خوزستان و لرستان تا استان‌های فارس و کرمان و هرمزگان ادامه می‌یابد.

دامنهٔ این رشته کوه به شمال عراق نیز امتداد دارد.نام باستانی رشته کوه زاگرس کُر یا کور است: بر طبق اسطوره شناسی سومری کور (کر) اساسا نام یک کوه یا کوههایی بوده، و معمولا به کوههای زاگرس واقع در شرق سومر اطلاق میگردیده است. کور همچنین نام دیگر امپراطوری اکد است که از سه هزار سال پیش و قبل از آن بر کل نواحی زاگرس گسترده شده بود. بعضی معتقدند ریشه این نام اوستایی است. در زبان اوستایی زاگرس Za-G'R' به معنای کوه بزرگ است. اما نظری نیز هست این است که این کلمه از نام مهاجران هندواروپایی ساکن در این منطقه معروف به ساگارتی گرفته شده. نام قدیمی این رشته‌کوه در زبان فارسی «پاطاق» که نام رشته کوهی معروف در استان کرمانشاه نیز هست بوده و پیش از آن «کهستان» (در عربی «جبال») و «پهله» بود. واژه «زاگرس» یا «زاگروس» از بیش از هشت دهه پیش و از اواخر دوره قاجار وارد زبان فارسی شده  . حسن پیرنیا اولین کسی است که واژه زاگرس را در کتاب خود بنام «تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان» آورده‌است. او خود تاکید نموده که اروپایی‌ها چنین (یعنی زاگرس) نامند. بعد از نوشته پیرنیا بارها به اشتباه از زاگرس به نام کوه یا دره نام برده شد که برداشت نادرستی است زیرا واژه زاگرس بخش گسترده‌ای از شمال غربی تا جنوب شرقی ایران را با بیش از صدها نام از رشته کوه، دشت، دره، رود و شهر و بخش و روستا در استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه و اصفهان و کهگیلویه و بویراحمد و چهارمحال و بختیاری و خوزستان و بالاخره لرستان را شامل می‌شود.محمد قزوینی در کتاب خود می‌نویسد: «زاگرس نام یونانی سلسله جبال غربی ایران به خصوص منطقه بختیاری در غرب ایران است.» در دانشنامه لاروس از زاگرس به کوتاهی به‌عنوان نام دره‌ای که نفتخیز است ذکر شده‌است.واژه زاگرس (همانند واژه بختیاری) هم نام کوه و دژ و هم ایل، قوم، قبیله و محلی از مادها بوده‌است از نظر زمین شناسی، زاگرس به دو و یا سه بخش مجزا قابل تفکیک است: زاگرس شمالی، زاگرس میانی و زاگرس جنوبی. تفاوت زاگرس شمالی و جنوبی در نوع چین خوردگی ها و نیز در نحوه قرارگیری چین ها بر روی گنبدهای نمکی است. استان فارس به طور تقریبی جداکننده دو بخش شمالی و جنوبی زاگرس است. در یک تقسیم بندی دیگر، کوه های زاگرس به دو بخش اصلی قابل تفکیک هستند: زاگرس مرتفع و زاگرس چین خورده.زاگرس مرتفع بخش شمال شرقی رشته کوه ها و در واقع اولین ردیف از کوه های زاگرس را تشکیل می دهند و به صورت دیواره ای بلند اما با پهنای نسبتا کم (حداکثر 80 کیلومتر) از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده اند. میزان ارتفاع و بارش برف و باران در این بخش از زاگرس زیاد می باشد.

1. دنا :

 بلندترین قله زاگرس نیمهٔ شمالی رشته کوه زاگرس در دورهٔ ایران باستان محل زندگی مادها بوده‌است. بلندترین قله‌های این رشته کوه، دنا (۴۴۰۹ متر)، زردکوه بختیاری (۴۲۲۱ متر)، اشتران کوه (۴۱۵۰ متر) و بل (۳۹۴۳ متر) هستند. دنا با ارتفاع ۴۴۰۹ متر بلندترین ارتفاعات زاگرس می‌باشد و از ۴۴ قله مرتفع بالای ۴۰۰۰ متر تشکیل شده‌است و بیش از ۶۰ کیلومتر طول دارد.از لحاظ موقعیت جغرافیایی، کمی از آن در جنوب استان اصفهان و بخش اعظم آن در شمال شرقی استان کهگیلویه و بویراحمد قرار دارد. در تمام سال پوشیده از برف بوده و یکی از کم نظیرترین منابع انواع واقسام گیاهان دارویی در دنیاست. این کوه سرچشمه ی اصلی رود کارون است.

 2. زردکوه بختیاری :

 با ارتفاع ۴۲۲۱ متر در در نزدیکی شهرستان کوهرنگ در استان چهار محال و بختیاری قرار دارد. زردکوه بختیاری در تمام طول سال پوشیده از برف بوده و سرچشمهٔ اصلی رودخانهٔ زاینده‌رود است.

3. اشترانکوه :

با ارتفاع ۴۱۵۰ متر در جنوب شهرستان‌های الیگودرز و ازنا بلندترین قله زاگرس میانی است که دارای هشت قله بلند و به هم پیوسته‌است که در تمام طول سال پوشیده از برف است. سرچشمه اصلی رود دز و یکی از سرچشمه‌های کارون و کرخه است.دریاچه گهرنیزدراین رشته کوه قرار گرفته‌است.اُشْتُران‌ْ‌کوه، رشته‌کوهی در شرق استان لرستان و یکی از بلندترینرشته‌کوه‌های زاگرس است. اشتران کوه از غرب به شهرستان دورود، از شمال به شهرستان ازنا و از شرق و جنوب به شهرستان الیگودرز محدود می‌شود. بلندترین قله این رشته‌کوه به نام سن‌بران ۴۱۵۰ متر بلندا دارد و مرتفع‌ترین نقطه استان لرستان است. این رشته‌کوه سرچشمه یکی از سرشاخه‌های رود دز به نام ماربره است که در دوره کوهزایی جدید ایجاد شده‌است. این کوه از جمله کوه‌های جوان می‌باشد که در حدود ۳۰ میلیون سال پیش ایجاد شده‌است. میلیون سال پیش ایجاد شده‌است.در ارتفاعات اشتران‌کوه دره‌هایی یخچالی وجود دارد که در اصطلاح محلی به آنها چال می‌گویند. از جمله این چال‌ها می‌توان از چال میشان، چال کبود، چال بران، چال فیالسون، چال شاه‌تخت، چال پیارو و چال همایون نام برد. دهای کوچک بسیاری از این روقله‌ها سرچشمه می‌گیرند که مهره زرین، ماربره، گهررود، دره دایی و دره دزدان از آن جمله‌اند. دریاچه گهر در یکی از دامنه‌های جنوب باختری اشتران‌کوه و در دره گَهَررود قرار دارد. دامنه‌های اشتران‌کوه از دیرباز محل استقرار برخی طوایف بوده است؛ چنانکه در حدود سال ۵۰۰ قمری، خاندان فضلویه که از کردهای شام شمرده می‌شدند، پس از مهاجرت از آن‌جا و عبور از میافارقین و آذربایجان، در دامنه‌های شمالی سکوت گزیدند. آنان بعدها به اتابکان لرستان شهرت یافتند. مراتع دامنه‌های اشتران کوه مورد استفاده عشایر این ناحیه است. اشتران کوه و به‌ ویژه دریاچه گهر دارای جاذبه‌های طبیعی بسیاری است. آنان بعدها به اتابکان لرستان شهرت یافتند. مراتع دامنه‌های اشتران کوه مورد استفاده عشایر این ناحیه است. اشتران کوه و به‌ویژه دریاچه گهر دارای جاذبه‌های طبیعی بسیاری است.

4.  گره کوه (GEREHKUH) :

یکی از روستاهای کوهستانی بخش جناح شهرستان بستک در غرب استان هرمزگان در جنوب ایران است. این روستا در پایهٔ کوه گاه‌بست واقع شده‌ است.این روستا درشمال کوه هیج قرار دارد.روستای گره کوه (GEREHKUH) یکی از روستاهای کوهستانی بخش جناح شهرستان بستک در غرب استان هرمزگان در جنوب ایران است. این روستا در پایهٔ کوه گاه‌بست واقع شده‌است. این روستا در شمال کوهیج قرار دارد.

5. کوه بُل :

 به ارتفاع ۳۹۴۳ متر یکی از قله‌های بلند زاگرس و بلندترین ارتفاع در استان فارس است. این قله در شهرستان اقلید قرار گرفته است. راه دسترسی به این قله از سمت جنوب شهرستان اقلید است .

6. هزاردره :

کوهستانی بلند است که به تقریب در بخش مرکزی زاگرس در جنوبغرب کشور عزیز ایران واقع گردیده است. این کوهستان در استان چهارمحال و بختیاری قرار گرفته و موقعیت جغرافیایی قله اصلی آن در 31 درجه و 46 دقیقه و 35 ثانیه عرض شمالی و 51 درجه و 1 دقیقه و 46 ثانیه طول شرقی واقع شده است. از نظرتقسیم بندی جغرافیای سیاسی بخش جنوبی کوهستان هزار دره در بخش مرکزی شهرستان لردگان و بخش شمالی آن درشهرستان بروجن قرار گرفته است. کوه هزار دره از شمال و شمال خاوری بکوه چرو و دشت گندمان، شمال غرب به سبزکوه و در دامنه جنوبی آن رودخانه کره وبس در جریان است. تنگ معروف دز یا زندان باآبشار و چشمه مشهور "کرودی کن" هزار دره را از سبزکوه جدا می کند. روستاهای پیرامون و نزدیک هزار دره از سوی شرق سرپیر،از شمال شرقی مورچگان و وستگان و از جنوب روستای دو مکانو برجویی هستند.

به نظر می رسد نام هزار دره از فراوانی دره های کوچک اینکوهستان برگرفته شده است.  در نزد برخی از کوچ نشینان و مردممحل هزار دره شامل دو کوه هزار دره پایین و بالا است که برخی به اشتباه هزار دره پایین را سبزکوه می خوانند در حالیکه سبزکوه درشمال باختری هزاردره و تنگ دز واقع گردیده است. کوهستان هزار دره بیش از 17 قله بالای 3600 متر ارتفاع دارد. بلندای قله اصلیهزار دره 3874 متر از سطح آبهای آزاد ارتفاع دارد .

7. کوه منار - مسجدسلیمان :

برخی از نقشه ها و گفته ها نشان می دهد در ایران کوهها و یا قله های چندی به نام " منار" وجود دارد. در بخشی مشترک بین دو استان چهرمحال و بختیاری ( شمال غربی) و استان خوزستان (شمال شرق) دو کوه به نام "منار" نامیده می شوند. یکی از آنها در واقع قله ای از رشته کوه مشهوری به نام "کینو" است که در بین سه استان خوزستان ، چهارمحال و بختیاری و لرستان کشیده شده است. و دیگری کوه کم ارتفاعی به صورت رشته باریکی که از جنوب کوه کینو شروع شده و در راستای جنوب شرق تا جنوب غربی دریاچه شیمبار (شیرین یهار) کشیده شده است. در بسیاری از نقشه ها این کوه نیز به نام "منار" نوشته شده و در بین اهالی معروف به "رگه منار" می باشد. ما هم این رشته کوچک را که بلتند ترین قله آن 2276 متر از سطح آبهای آزاد ارتفاع دارد به نام "رگه منار" در نظر می گیریم.

کوه رگه منار در شمال شهرستان مسجد سلیمان از استان خوزستان واقع گردیده است . با اینکه راستای کلی این کوه شمال باختر - جنوب خاوری است . با این حال بیشتر به شمال گرایش دارد. کوه رگه منار از سوی شمال به کوه کینو و منار پیوسته و مهمترین روستاهای نزدیک این بخش (شمال شرقی) استک، کیدی، للر و کتک هستند. دشت و دریاچه زیبای شیمبار در شرق این کوه قرار گرفته و صعود از این بخش به ویژه در فصل بهار بسیار رویایی و خاطره انگیز خواهد بود.

 

اما کوه منار از سوی شمال به دره بازفت (منطقه لبد) ، از جنوب شرق به قله للر و سپس توسط تنگ تورک از کوه تاراز جدا می گردد. در جنوب و جنوب غرب به دشت شیمبار و کوه رگه منار و از سوی غرب نیز به کوه کینو پیوسته است. بلندترین قله کوه منار نزدیک به 3600 متر از سطح آبهای آزاد ارتفاع دارد. کتک و للر نزدیکترین روستاهای به این کوه هستند و در جنوب واقع گردیده اند.کوه منار را از مسیر های گوناگونی می توان صعود کرد. بر پایه گفته چند تن از مردم روستاهای للر و کتک ، می توان این کوه را از سوی جنوب از دره بین کوه للر و کوه منار و کینو صعود کرد. روستای للر آغاز کوهپیمایی از این مسیر است . مسیر در راستای کلی شمال در دره منتهی به کوه منار ادامه می یابد. این دره دارای چشم اندازهای بسیار زیبا و دیدنی است. دامنه و یا اختلاف ارتفاع از این مسیر بسیار زیاد و در حدود 2250 متر می باشد . از دامنه شمالی نیز می توان این کوه را بالا رقت . صعود ساده تر از دو راه بهتر است یکی از انتهای شمال غربی کوه تاراز جایی که جاده شهرکرد - مسجد سلیمان کوه تاراز را دور می زند از یالی که به کوه للر می رسد بالا رفته و نخست قله للر را صعود کرده و سپس بر روی خط فراز اصلی به سوی کوه منار درشمال غرب رفت . قابل اشاره است بر روی این خط فراز علاوه بر چندین بالا و پایین کوچک یک بده و بستان اساسی دارد که در حدود 500 متر بایتس پایین رفت و سپس به کوه منار صعود کرد. مسیر دیگر از نزدیک گردنه لبد به سوی کوه کینو و همچنین قله منار می رود. این مسیر نیز دارای شیب بسیار و در بهار برف فراوان داردو صعود ز ان دشوار می باشد.

 

 

 8. رشته کوه گرین :

 

از دیگر ارتفاعات مهم زاگرس شمالی می توان به رشته کوه گرین در حد فاصل استان های لرستان و همدان اشاره کرد. بیشتر مساحت این رشته کوه در محدوده شهرستان بروجرد و در جنوب غربی تا شمال غربی شهر بروجرد قرار گرفته است، اما با این وجود، گرین با طول بیش از ۱۸۰ کیلومتر، بخش اعظم مساحت شهرستان های بروجرد، الشتر و نورآباد در استان لرستان، شهرستان نهاوند در استان همدان و نیز بخش هایی از استان کرمانشاهان را فرا گرفته است. قله های ولاش، چهل نابالغان، سه کوزان، هجده یال و میش پرور با ارتفاع بیش از ۳۴۰۰ متر از بلندترین ارتفاعات رشته کوه گرین هستند. قالی کوه در جنوب شهرستان الیگودرز قرار دارد نیز با ارتفاع ۴۰۲۸ متر جز قله‌های بلند زاگرس محسوب می‌شود. آبشار آب سفید نیز در این ناحیه از رشته کوه زاگرس قرار دارد منطقه قالی کوه پناهگاه حیوانات وحشی بسیاری است. بلندی‌های زاگرس حوضه آبخیز رودخانه‌های زاینده‌رود، کارون و کرخه و دز را تشکیل می‌دهد و با توجه به حجم بارش و پایین بودن سطح تبخیر و موقعیت نسبتاً مناسب سازندهای زمین‌شناختی بخش اعظم آب‌های زمینی و زیرزمینی کشور به میزان ۴۵ تا ۵۰ درصد را تأمین می‌کند.

 

9 - گَرین از رشته کوه‌های مهم غرب ایران است که بیشتر مساحت آن در شمال استان لرستان و بخشی نیز در استان‌های همدان و کرمانشاهان قرار دارد. گرین از رشته کوه‌های بلند زاگرس است که در ادامه اشترانکوه قرار دارد و طول آن به بیش از ۱۸۰ کیلومتر می‌رسد. این رشته کوه در استان کرمانشاهان به کوه‌های پرو و بیستون می‌پیوندد. ولاش با ۳۶۲۳ متر ارتفاع، بلندترین قله این رشته کوه است. قله‌های بلند آن شامل یال کبود در کوه چهل نابالغان در نهاوند، قله ۱۸ یال، سه کوزان و میش پرور در بروجرد و نیز قله ولاش در شمال الشتر است. دیگر قله‌های آن شامل بازگیر و چهل تن می‌شود . گرین از غرب به دلفان، از شمال به نهاوند، از شرق به شهرستان بروجرد و از جنوب به شهرستان سلسله محدود می‌شود. گرین در گویش محلی گرّو garru یا garri و در گویش لکی گروینgarvin نامیده می‌شود و یکی از کانون‌های آبگیر دائمی لرستان است که رودهای دز و گاماسب را تغذیه می‌کند. سرآب‌های فراوانی در پای این کوه وجود دارد و آب آشامیدنی بروجرد و نیز آب مورد نیاز کشاورزی دشت سیلاخور نیز از همین سرآب‌ها تأمین می‌شود. صعود به کوه گرین از طریق روستاهای غرب شهر بروجرد، جنوب نهاوند یا شمال الشتر امکان پذیر است. دهکده ییلاقی ونایی در این پای این کوه قرار دارد. این کوه خرس، کفتار، گرگ و روباه دارد و در گذشته پلنگ نیز داشته‌است. بخش عظیم این کوه در جنوب نهاوند بوده و جلوه‌های زیبایی به این منطقه می‌دهد سرآب‌هایی مانند سرآب گاماسیاب و گیان، فارسبان،کنگاور کهنه وملوسان از این رشته کوه سرچشمه می‌گیرند. سراب گاماسیاب با آبیاری دشت نهاوند به کرمانشاه سرازیر میشود.این رشته کوه تقریبا تا اوایل مرداد ماه برف دارد البته داخل دره‌ها مدت و گرمای بیشتری برای ذوب برف این کوه لازم است. از مرتفع‌ترین و زیباترین قله‌های این رشته کوه، قله ولاش است که مسیر صعود آن از روستای پرسک در شرق الشتر یا از ونایی و تیزه زن در بروجرد می‌باشد.