تالش رشته کوهی در گیلان

در حاشیه جنوب غربی دریای خزر در استانهای گیلان و اردبیل و زنجان قرار دارد. این رشته کوه از جلگه لنکران (تقریباً از مغرب شهر لنکران در جنوب جمهوری آذربایجان ) آغاز می شود و از شمال به جنوب به موازات ساحل غربی دریای خزر، به طول ۲۷۰ کیلومتر تا حدود مغرب شهر رودبار (در حدود ۶۷ کیلومتری جنوب شهر رشت ) امتداد می یابد. امتداد آن در شمال ، مرز ایران و جمهوری آذربایجان را تشکیل می دهد و در جنوب ، سفیدرود آن را تقریباً به صورت عمودی از بقیه البرز جدا می کند.

مشرق آن به جلگه ساحلی خزر و مغرب آن به دره رودهای قِزِل اوزَن و قره سو منتهی می شود. فاصله این رشته کوه تا دریای خزر در نزدیکی آستارا شانزده تا بیست کیلومتر است . عرض آن در قسمتهای شمالی ، میانی و جنوبی بترتیب در حدود سی ، شصت و ۱۱۰ کیلومتر است (جعفری ، ج ۱، ص ۷۰). دامنه های شرقی و جنوب غربی تالش در استان گیلان و دامنه های غربی آن در استان اردبیل و بخش کوچکی از قسمت جنوب غربی آن در استان زنجان ممتد است . شیب دامنه های شرقی از دامنه های غربی بیشتر است .

گسل فعال تالش (یا گسل آستارا) در جنوب غربی دریای خزر، به طول تقریبی چهارصد کیلومتر از شمال به جنوب ، دامنه های شرقی تالش را در ایران و قفقاز کوچک را در جمهوری آذربایجان قطع می کند. این گسل را در فرونشینی بستر حاشیه غربی دریای خزر و زلزله های پیرامون مؤثر می دانند. وجود این گسل در گیلان در مشرق و یک صفحه مقاوم در آذربایجان در مغرب ، سبب شکل گیری نهایی ارتفاعات تالش در جهتی متفاوت با البرز ذکر شده است (رجوع کنید به درویش زاده ، ص ۱۵۵، ۲۶۱ـ۲۶۲).

رشته کوه تالش از چند رشته کوه کوچک (از جمله بَغروداغ / بکروداغ / بقروداغ ، آق داغ ، ماسوله و پشته کوه ) و کوهها و قلل متعدد تشکیل شده است . برخی از کوههای مهم آن عبارت است از: آق داغ (بلندترین قله : ۳۰۳ ، ۳ متر) در حدود ۳۶ کیلومتری جنوب شهر خلخال ؛ بغروداغ (بلندترین قله : ۱۹۷ ، ۳ متر) در حدود ۳۲ کیلومتری شمال غربی شهر هشت پر؛ ماسوله داغ (بلندترین قله : ۰۵۰ ، ۳ متر) در حدود ۳۴ کیلومتری غرب شهر فومن ؛ عَجم داغ (بلندترین قله : ۰۱۰ ، ۳ متر) در حدود یازده کیلومتری شمال شرقی شهر خلخال ؛ حصاربُلاغی (بلندترین قله : ۹۰۴ ، ۲ متر) در حدود ۳۶ کیلومتری جنوب شرقی شهر اردبیل ؛ شیراگْلی داغ (بلندترین قله : ۸۷۰ ، ۲ متر) در حدود هجده کیلومتری جنوب شرقی شهر خلخال ؛ دِلماده داغ (بلندترین قله : ۷۸۵ ، ۲ متر) در حدود ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر خلخال ؛ آسبیناس (بلندترین قله : ۰۰۵ ، ۲ متر) در حدود ۳۳ کیلومتری شمال شرقی شهر اردبیل و بَرْزْکوه (بلندترین قله :۴۹۰ ، ۱ متر) در ۲۸ کیلومتری جنوب غربی شهر هشت پر (جعفری ، ج ۱، جاهای متعدد). گردنه «حیران »، از گذرگاههای مهم قسمت شمالی این رشته کوه ، در مسیر اصلی آستارا ـ اردبیل قرار دارد. همچنین گردنه های «سلک سیاو» در پنج کیلومتری غرب شهر ماسوله و «آندره » در هفت کیلومتری شمال غربی آن در این رشته کوه واقع است .

دامنه های شرقی تالش از سنگهای آهکی و رسوبی کِرتاسه (متعلق به دوره اول از دوران مزوزوئیک ) و دامنه های غربی آن از رسوبات جدیدتر (پالئوژن تا نئوژن ؛ متعلق به دوران سنوزوئیک ) تشکیل شده است . در جنوب غربی فومن و مشرق ماسوله نیز سنگهای دگرگونی (سنگهایی که در اصل آذرین یا رسوبی بوده اند، اما از نظر خصوصیت و وضع ظاهر تغییر کرده اند) مشاهده می شود. این رشته کوه معادن مهمی دارد، از جمله میکا، فلدسپات ، آهن ، گرانیت ، کائولن ، تِراوِرْتن و سنگ آهک ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج ۱۵، ص ۲۰۹، ۲۱۷، ۵۲۷).

میانگین دمای سالانه در قسمتهای شمالی و مرکزی رشته کوه تالش پنج تا ده درجه و در نواحی شرقی مشرف به دره سفیدرود پانزده تا بیست درجه است . میزان بارش سالانه در دامنه های مشرف به دریای خزر حدود هشتصد تا دوهزار میلیمتر و در دامنه های غربی چهارصد تا هشتصد میلیمتر است (جعفری ، ج ۱، ص ۷۰).

دریاچه آب شیرین نئور/ نوئور در قسمت شمالی تالش ، در ۴۸ کیلومتری جنوب شرقی شهر اردبیل و چهار کیلومتری آبادی عباس آباد، در ارتفاع ۵۰۰ ، ۲ متری واقع است . مساحت آن حدود ۲۴۰ هکتار و میانگین عمق آن سه متر است و ماهی قزل آلا در آن پرورش داده می شود ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج ۸، ص ۱۲۱ـ۱۲۲؛ فائقی ، ج ۱، ص ۵۹؛ علیزاده پروین و خاماچی ، ص ۸۵).

از ارتفاعات تالش ، رودهای متعددی سرچشمه می گیرد که از مهمترین آنها در دامنه های شرقی آستاراچای ، هَویق ، هَرِه دشت ، کَرگانرود، لُمیر، شفارود، شاندِرمَن ، ماسوله و ناو رود، و در دامنه های شمال غربی و غربی قره سو (از شاخابه های جنوبی رود ارس ) و سرشاخه های آن و نیز رودهای آرپاچای ، شاهرود، کَندرچای / کندرچو و سنگور (از شاخابه های قزل اوزن ) است (جعفری ، ج ۲، جاهای متعدد).

رشته کوه تالش پوشش گیاهی متنوعی دارد. دامنه های شرقی آن ــ عمدتاً تا ارتفاع ۵۰۰ ، ۱ متری ــ جنگلی است ( جغرافیای کامل ایران ، ج ۲، ص ۱۰۱۲). مهمترین مناطق جنگلی در تالش ، برنا، شکی ، جیرده و لرزانه با درختان جنگلی بلوط ، صنوبر، وَن و گونه های مذکور در منطقه تالش است . همچنین گیاهانی که کاربرد دارویی و صنعتی دارند، مانند شیرین بیان ، پونه ، آویشن ، گل گاوزبان ، گل خطمی ، گل بنفشه ، پامچال ، شقایق ، لاله کوهی ، قروه ، کاسنی ، بومادران ، گزنه و گلپر، در دامنه های آن می روید. تالش مراتع ییلاقی برای چرای دام نیز دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج ۸ و ۱۵، جاهای متعدد). قسمتهای مرتفع تالش فاقد پوشش جنگلی است (رزم آرا، ج ۲، ص ۱۸۶).

در کوههای تالش علاوه بر گونه های نامبرده در منطقه تالش ، کفتار، کَل ، بز، خرس ، سنجاب ، بلدرچین ، عقاب ، بلبل ، سهره و سار یافت می شود ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج ۱۵، جاهای متعدد). به نوشته ملگونوف (ص ۲۰۷) در ۱۲۷۵ـ۱۲۷۷/ ۱۸۵۸ـ ۱۸۶۰، در این کوهها ببر زندگی می کرده است .

از مهمترین مراکز سکونتی در دامنه های تالش ، خلخال ، هِشَجین ، ماسوله ، سیاه مَزگی ، هیر، کُلُور و خِمِس / خَمِس است . در حاشیه دامنه های آن ، شهرهای آستارا، هشت پر، ماسال ، شاندرمن ، فومن ، امامزاده هاشم ، آب بَر و رودبار واقع اند (رجوع کنید به نقشه ). راه اصلی منجیل ـ رشت ـ آستارا از جانب شرقی تالش ، راه هشجین ـ خلخال ـ کیوی پایین ـ هیر از جانب غربی آن ، و راه اَسالم ـ خلخال و فومن ـ ماسوله از میانِ این رشته کوه عبور می کند. کارخانه چوب و کاغذ در دامنه شرقی آن در حوالی رضوانشهر قرار دارد. ساکنان رشته کوه تالش ، در بخش شرقی به گالشی ، در بخش غربی به تالشی و برخی نیز در شمال کرگانرود به ترکی آذری سخن می گویند (بازن و برومبرژه ، ص ۲۱ـ۲۳).

ظاهراً نام کوههای تالش نخستین بار در قرن هشتم در نزهه القلوب حمداللّه مستوفی (ص ۲۱۷) ذکر شده است . در دوره ناصرالدین شاه (۱۲۶۴ـ۱۳۱۳)، اعتمادالسلطنه (ج ۱، ص ۶۵۶) در ذکر «سرحد دولتین ایران و روس » به مرز جداکننده کوههای تالش از مَحالّ ارس اشاره می کند. مسعود کیهان در ۱۳۱۰ش ، کوههای تالش را مانند سدی بین فلات آذربایجان و دریای خزر ذکر کرده و به اهمیت جغرافیایی آن اشاره نموده است (ج ۱، ص ۳۴). به نوشته او، حد کوههای تالش تا ماسوله است و قسمتهای جنوبی آن ، کوههای گیلان نام دارد. وی از رود تالش و گردنه قیرچَم در این رشته کوه نیز یاد کرده است (ج ۱، ص ۳۴، ۶۷). بازن و برومبرژه ــ که میان سالهای ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۶ ش در ایران بوده اند ــ تالشیهای دامنه های غربی تالش و گالشیهای دامنه های شرقی آن را از دامداران متحرک منطقه معرفی کرده اند (ص ۵۸).

برخی از مهمترین آثار در این رشته کوه عبارت اند از: زیارتگاههای شیخ جنید و جمال الدین انصاری در بَرزْکوه ، امامزاده هاشم در کنار آبادی همنام آن در ۲۷ کیلومتری جنوب شهر رشت ، امامزاده شفیع در کنار آبادی همنام آن در سیزده کیلومتری شمال غربی شهر ماسال ، امامزاده عینعلی و زینعلی و امامزاده ابراهیم و نیز قلعه هایی در نزدیکی ماسوله ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج ۱۵، ص ۴۸، ۵۲۹، ج ۱۶، ص ۲۶؛ ملگونوف ، ص ۱۹۲ـ۱۹۳).

منابع : اعتمادالسلطنه ؛ اولین نقشه برجسته نمای آذربایجان ، مقیاس ۰۰۰ ، ۵۰۰:۱، تهران : سحاب ، ۱۳۶۳ش ؛ مارسل بازن و کریستیان برومبرژه ، گیلان و آذربایجان شرقی : نقشه ها و اسناد مردم شناسی ، ترجمه مظفر امین فرشچیان ، تهران ۱۳۶۵ش ؛ عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، ج ۱: کوهها و کوهنامه ایران ، ج ۲: رودها و رودنامه ایران ، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۶ش ؛ جغرافیای کامل ایران ، تهران : سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی ، ۱۳۶۶ش ؛ حمداللّه مستوفی ، نزهه القلوب ؛ علی درویش زاده ، زمین شناسی ایران ، تهران ۱۳۷۰ش ؛ رزم آرا؛ حسن علیزاده پروین و بهروز خاماچی ، شگفتیهای سبلان ، تبریز ۱۳۷۰ش ؛ ابراهیم فائقی ، آذربایجان در مسیر تاریخ ایران ، تبریز ۱۳۷۵ش ؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج ۸ : اردبیل ، ج ۱۵: بندر انزلی ، ج ۱۶: رشت ، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ، ۱۳۷۱ش ، ۱۳۷۷ش ؛ مسعود کیهان ، جغرافیای مفصّل ایران ، تهران ۱۳۱۰ـ۱۳ش ؛ گریگوری والریانوویچ ملگونوف ، سفرنامه ملگونف به سواحل جنوبی دریای خزر ( ۱۸۵۸ و ۱۸۶۰م )، تصحیح ، تکمیل و ترجمه مسعود گلزاری ، تهران ۱۳۶۴ش ؛ ] نقشه [ اردبیل ، مقیاس ۰۰۰ ، ۵۰۰:۱، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ، ۱۳۷۰ش ؛ نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، مقیاس ۰۰۰ ، ۵۰۰ ، ۲:۱، تهران : سازمان نقشه برداری کشور، ۱۳۷۹ش ؛ نقشه راهنمای البرز غربی : گیلان ، مقیاس ۰۰۰ ، ۳۰۰:۱، تهران : گیتاشناسی ، ] بی تا. [ ؛ ] نقشه [ رشت ، مقیاس ۰۰۰ ، ۵۰۰:۱، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ، ۱۳۷۱ش ؛ نقشه ناهمواریها و حوضه رودخانه های ایران ، مقیاس ۰۰۰ ، ۰۰۰ ، ۲:۱، تهران : گیتاشناسی ، ۱۳۷۷ ش . (taleshan.com).