ژئوتوریسم بیابان

 مقدمه
   قسمت زیادی از کشور ما دارای بافت طبیعی بیابانی و کویری است که عامل اصلی محرومیت در این مناطق می باشد. دوری از مراکز بزرگ تجاری و صنعتی، بیکاری، خشکسالی و کمبود منابع آبی ناامنی باعث بروز بسیاری مشکلات اجتماعی و رخداد ناهنجاری در اینگونه مناطق است در حالیکه یکی از مهمترین عوامل رشد و پیشرفت این مناطق در کشور ما بنام اکوتوریسم کویر همچنان ناشناخته است. توریسم (جهانگردی) می تواند یکی از پایه های اصلی توسعه جوامع، خصوصا جوامع توسعه یابنده باشد. اطلاق اصطلاح صنعت بدون دود به صنعت توریسم خود گویای نقش بی ضرر آن در رشد جوامع است. واضح است که توریسم تمامی شاخص های توسعه پایدار از جمله اشتغال، شاخص های توسعه اقتصادی، ارتقاء سطح فرهنگی از طریق مبادلات فرهنگی، حفاظت از میراث تاریخی، فرهنگی و طبیعی، حفاظت محیط زیست جوامع را بدون نیاز به سرمایه گذاری های سنگین، بهبود می بخشد. توریسم دارای شاخه های گوناگونی است که از آن میان می توان به ژئوتوریسم، توریسم تاریخی و فرهنگی، ورزشی، تفریحی و اکوتوریسم (طبیعت گردی ) اشاره کرد. از بین شاخه های یاد شده اکوتوریسم در جهان کنونی رو به گسترش است. بر اساس برآورد (World Tourism Organization W.T.O) در حالی که رشد عمومی صنعت توریسم برای نخستین دهه آینده (2000-2010) بین 3/4 تا حداکثر7/6 درصد پیش بینی می شود، یافته های موجود حاکی از آن است که بیشترین سهم این رشد مربوط به بخش اکوتوریسم بوده و به طور کلی بین 10 تا 30 درصد آن را شامل خواهدشد. بدین ترتیب انتظار می رود تا یک دهه دیگر شمار طبیعت گردان، که اکنون هفت درصد از کل مسافران جهان را تشکیل می دهند، به بیش از بیست درصد برسد. به تأکید W.T.O رشد اکوتوریسم آنچنان شتابناک است که انتظار می رود قرن آینده، قرن اکوتوریسم باشد. به طور کلی سرمایه گذاری انجام شده در بخش اکوتوریسم بالغ بر 1 تا 30 درصد رشد خواهد داشت.
   در قسمت های بیابانی و خشک کشورهای توسعه یافته با بهره گیری از سیستم های کشاورزی و آبیاری فوق مدرن، تأسیس مراکز مهم صنعتی و کارخانه های بزرگ، اشاعه ورزش های بیابانی چون کویرنوردی، رالی، پیست های موتور سواری و برگزاری تورهای بیابان گردی، تحول عظیمی ایجاد شده است.
   در کشور ما نیز چندسالی است که بحث های بیابان زدایی و گردشگری، گسترش بیشتری پیدا کرده و حرکت های خوبی در این زمینه آغاز شده است و در صورتیکه مسئولین برنامه ریزی های جامعی جهت این موضوع انجام دهند، خواهیم توانست در آینده نزدیک شاهد پیشرفت و ترقی مناطق محروم بیابانی در کشور عزیزمان باشیم.
  بیابان
   بیابان درلغت به سرزمین پهناور وبی آب وعلف گفته می شود. اما درتعریف علمی آن شرایط خاصی توسط صاحب نظران مانند مقدار باران، مقدارتبخیر وتعرق سالانه، پوشش گیاهی وغیره را درنظرمی گیرند. بنابر این بعضی از صاحب نظران مناطقی را که که درآن آب وپوشش گیاهی کم است مناطق خشک می گویند. برخی مناطقی را که درآن بارش های جوی کمتر از مقدار تبخیر وتعرق مطلق است مناطق خشک می نامند. برخی دیگر همه این شرایط یعنی مقدار باران وپوشش گیاهی، آب قابل استفاده محدود، مقدارریزش های جوی کمتر از تبخیر وتعرق سالانه، را درنظر گرفته اند. با این وجوداز آنجایی که ویژگی های مناطق خشک متنوع است نمی توان تعریف دقیقی از مناطق خشک ارائه داد. در یک تعریف گفته شده است اگرمقدارمتوسط باران کمتر از500 میلیمتر باشد منطقه خشک وبالاتر ازاین مقدار منطفه مرطوب محسوب می شود. بعضی صاحبنظران از نظرپراکندگی باران درطول سال به تعریف بیابان پرداخته اند به این معنی که ممکن است باران منطقه ای بالای 500 میلیمتر باشد اما در یک فصل خاص باشد وبرای رشد گیاهان مناسب نباشد لذا جزء مناطق خشک محسوب می شود.
 
   ویژگی های مناطق خشک
   الف ) بارندگی
   • بارندگی کم ونامنظم است.
   • مقدار باران درسال های مختلف، متفاوت است واغلب امکان دارد که چندین سال باران کم ببارد.
   • پراکندگی باران نامنظم است واغلب در سطح های کوچک می بارد.
   • باران ها اغلب شدید است.
   • درپاره ای ازبیابان ها ممکن است برای چندین سال باران نبارد. بیابانی که اصلابارنگی نداشته باشد وجودندارد.
 
   ب ) تبخیر
   • میزان تبخیروتعرق سالانه ازمجموع بارندگی درطول سال بیشتراست که اثرات متفاوتی درنقاط مختلف جهان دارد.
 
   ج ) رطوبت
   • رطوبت نسبی هوای مناطق خشک کم است. در بعضی بیابان ها در فصل تابستان به صفر درصد می رسد. دربیابان های ساحلی ممکن است تا 100 درصد هم برسد. دربیابان های داخلی خشکی ها دورازسواحل رطوبت نسبی کمتر از مناطق نزدیک به دریاها است.
 
   د ) درجه حرارت
   • دربیابان های گرم وخشک درجه حرارت درروز بالاودرشب بسیارپائین است واختلاف بین دمای شب وروز بسیاربالا است. درطول سال نیزاختلاف دما شدید است. این حالت در بیابان های داخلی قاره ها شدیدتر از بیابان های نزدیک سواحل است وعلت آن نبود رطوبت وخشکی هوا است.
 
   ه ) باد
   • وزیدن باد های زیادو شدیدکه بعضی ازآنها بسیار خطرناک ومخوف هستند. منشاء بادها ممکن است محلی باشد ویا دارای منشاء خارج ازمحل باشد. بادها اثرات متعددی دربیابان ها ازجمله تشدیدخشکی، فرسایش خاک، گردوعباردارد.
   پراکندگی بیابان ها
   مناطق خشک تقریبا یک سوم از سطح خشکی های کره زمین را دربرمی گیرند. مناطق خشک در عرض های جغرافیایی متفاوتی گسترده شده اند. بخش اعظم بیابان های خشک همانند کمربندی در حواشی مدارهای راس السرطان وراس الجدی وجوددارند. این دومنطقه به نام کمربند بیابانی معروفند که بین 15 تا 30 درجه شمال وجنوب استوا واقع شده اند. دراین منطقه بادهای تجاری به سمت استوا می وزند. بیابان بزرگ صحرای افریقا، بیابان های افریقای جنوبی، بیابان استرالیا، بیابان های شبه جزیره عربستان نمونه هایی ازاین نوع بیابان ها هستند .
   بیابان های عرض های میانی بین ( 50 -30 ) درجه شمالی وجنوبی به طرف قطب های زمین که دردرون خشکی های کره زمین دوراز اقیانوس ها هستند .بیابان های تهر در هند، گبی در مغولستان، تکله مکان در چین، بیابان مرکزی ایران از جمله اینوع بیابان ها است.
   مناطق مجاورقطب مانند شمال آسیا، اروپا،شمال امریکا نیزازمناطق خشک محسوب می شود.
   تفاوت بین کویر و بیابان
   دربین عامه مردم رایج است که اصطلاح کویر را به جای بیابان بکار می برند ویا برعکس. گاهی وقت ها بیابان به محیط خارج ازشهر وروستا گفته می شود. اما درواقع بین این دو اصطلاح تفاوت اساسی دارد. بیابان به بخشی از مناطق خشک می گویند که بارندگی کمتر از 50 میلیمتر باران دارد وممکن است چندسال در آن باران نبارد وبا کم آبی وتبخیر شدید مواجهه است وپوشش گیاهی بسیار ضعیف است. اما کویر به زمین های رسی پف کرده، باشوری ونمک بسیار شدید که گیاهان درآن نمی توانند رشد نمایند .دربعضی آنهاکه شوری کمتر است، ممکن است گیاهانی مانند گزوشورکه دربرابراملاح نمکی مقاوم هستند رشد نمایند. لذا کویر معمولازمین هایی با شوری بالا وبدون گیاه است به آن نمکزارنیز گفته می شود.
    پتانسیل های بالقوه کویر
   کویرها گرچه برای ایجاد پوشش گیاهی استعداد کافی ندارند و حتی سازگار ترین بوته ها و درختچه های شوره پسند به دلیل شوری زیاد نمی توانند در آنجا مستقر شوند، ولی همین اراضی شور رها شده و به ظاهر بی فایده در بعضی از زمینه های اقتصادی دارای پتانسیل های بهره دهی خوبی می باشند که بدلیل حاکم بودن شرایط آب و هوایی نامساعد توجه کمتری به این گونه مناطق شده است. در اینجا به منابع اقتصادی کویر اشاره مختصری می شود.
 
   1ـ نمک طعام
   در اکثر کویرهای ایران ساده ترین ماده ای که جمع آوری می‌شود، نمک طعام است بسیاری از روستاییان حاشیه کویر با روش های ساده اقدام به جمع آوری نمک می نمایند بطور مثال در کویر نمک بجستان که خود ناظر این کار بوده ام مردم با کندن گودال هایی آب شور را به آنجا هدایت و پس از تبخیر آب، نمک را جمع آوری کرده و به فروش می رسانند. در کویر بزرگ نمک در جنوب سمنان گنبدهای نمکی فوق العاده عظیمی وجود دارد که درجه خلوص نمک آنها به 95/99 درصد می رسد و از نظر اقتصادی دارای ارزش بالایی می باشند به طور مثال ذخیره یکی از این گنبدها حدود یک میلیارد تن برآورد می شود. نمک طعام علاوه بر احتیاج انسان در صنعت کاربرد نسبتاً گسترده ای دارد به طوریکه در گندزدایی و همچنین برای تهیه سدیم، کلر، اسیدکلریدریک، دی اکسید سدیم که در کارخانه های نساجی جهت سفید کردن الیاف به کار می رود، در لامپ سازی، شیشه سازی،‌ صابون سازی و غیره مورد استفاده قرار می‌گیرد.
 
   2ـ کلرورپتاسیم
   بررسی های انجام شده طی سه سال توسط کارشناسان سازمان زمین شناسی کشور، بخصوص در کویر بزرگ ایران نشان داده است که از آب شور موجود در پلایای آن می توان با استفاده از انرژی خورشیدی نمک پتاس دار استخراج نمود و ماده اولیه یک کارخانه بزرگ تولید کلرور یا سولفات پتاسیم را با ظرفیت حداقل 500 هزار تن کنستانتره در سال تامین نمود. این میزان ماده معدنی با ارزش علاوه بر تامین نیاز کشور می تواند به خارج از کشور صادر شود و بخشی از نیازهای ارزی کشور را نیز بر آورده کند. ترکیبات پناس دار در تهیه کود شیمیایی و مواد شیمیایی چون یدور پتاسیم، نیترات پتاسیم، کربنات پتاسیم، سود سوزآور، و غیره کاربرد گسترده ای دارد.
 
   3-گوگرد
   نحوه تشکیل گوگرد در مناطق خشک و بیابانی در اثر تخریب مواد رسوبی گوگرد دار مثل گچ و انیدریت می باشد. بیرون زدگی این ماده معدنی در 40 تا 50 کیلومتری جنوب سمنان است و ذخیره آن حدود 7 ملیون تن برآورد شده است. مصارف صنعتی گوگرد بسیار متنوع بوده به طوری که از این ماده در تهیه اسید سولفوریک و ترکیبات دیگر آن، در صنایع کاغذ سازی و رنگ سازی صنایع تهیه مواد کائوچو و مواد منفجره، به علت خاصیت ویروس کشی آن در ضد عفونی کردن اشیا، در صنایع کبریت سازی، لاستیک سازی، کود شیمیایی و در کشاورزی برای مبارزه با آفات نباتی استفاده می شود. یقینا علاوه بر مواد معدنی فوق چه بسا بسیاری از ترکیبات دیگر وجود داشته باشند که هنوز بررسی لازم در مورد آنها به عمل نیامده است. امید است در آینده بتوانیم این پتانسیل های بالقوه را در کویر شناسایی و از آن ها به طور اصولی بهره برداری کنیم.
4-جذب توریست:
   ژئوتوریسم پدیده ارزشمندی است که در کشور ما کمتر به آن توجه شده است با برنامه ریزی و سرمایه گذاری های تازه در این زمینه می توان به درآمدهای ارزی کشور افزود. مناظر زیبای کویری که وقتی کویرشناسان و بزرگان علوم زمین‌شناسی و جغرافیای طبیعی ایران با تجربه‌ی طولانی خود از آن سخن می‌گویند، آدم مات و مبهوت می ماند، می‌تواند در نوع خود سالانه هزاران گردشگر طبیعت‌دوست را روانه ایران کند. برخی از کشورهای جهان که شرایط مشابهی دارند در زمینه جذب توریست اقدامات قابل توجهی انجام داده اند.
    معرفی ژئوتوریسم بیابانگردى و پتانسیل بالقوه آن در ایران
   ایران از نظر جاذبه های سیاحتی موقعیت ممتازی را نسبت به دیگر بیابان های جهان دارا می باشد. بیابان های باشکوه ایرانی، دربرگیرنده همه آن چیزهایی است که در یک مسافرت ماجراجویانه یا بیابانگردی در طبیعت زیبا و دست نخورده لازم است. بیابان به طور زنده از اشکال متنوع و رنگارنگی از کشور ایران حکایت می کند. دشت های نمکی وسیع و سفید، تلماسه های طلایی به علاوه تپه ماهورهای سبز روشن، زرد و قرمز، طیف حیرت آوری از رنگ های تماشایی برای مسافران بیابان در روشنایی روز بوجود می آورد. بی شک، جذابیت شب های کویر بالاتر از انتظار است و شامل منظره جذاب ستارگان بوده که به طور فریبنده ای نزدیک و واقعی بنظر می رسند.
   بیش از یک‌پنجم مساحت کشور ایران را (افزون بر سیصد هزار کیلومتر مربع) بیابان‌هاى واقعى در برگرفته است. بیابان‌هاى ایران به‌طور عمده ناشى از تأثیر کمربند پرفشار جنب حاره بوده و بخشى از کمربند بیابانى بزرگ کره زمین هستند که بخش‌هاى دیگر آن را بیابان‌هاى مشهورى همچون شبه جزیره عربستان، صحراى آفریقا، سونوراى مکزیک، نواداى آمریکا تشکیل مى‌دهد.
   گذشته از وسعت کم‌نظیر که موجب مى‌شود مجموع مساحت بیابان‌هاى ایران در شمار چهار بیابان نخست جهان قرار گیرد، عوامل جغرافیائى متعددى موجب شده است بیابان‌هاى ایران به‌عنوان جاذبه‌هاى سیاحتى از موقعیت ممتازترى نسبت به همگنان خود در دیگر نقاط جهان برخوردار باشند.
   مشرف بودن دو رشته کوه بلند به نواحى بیابانی، حجم آبرفت ریزدانه ورودى به این مناطق را بسیار افزایش داده است. در نتیجه شمار و ارتفاع تپه‌هاى ماسه‌اى که متنوع‌ترین عوارض جغرافیائى بیابان‌ها هستند، در بیابان‌هاى ایران افزون‌تر از دیگر بیابان‌هاى جهان است.
   بخش مرکزى این بیابان‌ها اغلب حوضه آبریز حوزه‌هاى آب شناسی بسیار وسیعى است، در نتیجه وجود نواحى باتلاقى متعددى در بیابان‌هاى ایران تنوع طبیعى این مناطق را افزایش داده است.
   عوامل پیچیده اقلیمى موجب شده‌اند بیابان‌هاى ایران گرم‌تر از دیگر نواحى بیابانى دنیا باشند. آنچنانکه به تصریح شمارى از استادان جغرافیاى دانشگاه تهران قطب حرارتى کره زمین، کویر شهداد در کرمان است. براساس یکى از تحقیقات موجود وقوع حدود هفتاد درجه سانتى‌گراد نیز در این منطقه ثبت شده است. گرمایى تا به این حد، گذشته از آنکه براى علاقه‌مندان به سفرهاى ماجراجویانه خود یک جاذبه سیاحتى است، با افزون بخشى خاصیت بیابانى در مناطق خشک کشور عامل پرجاذبه‌تر شدن این مناطق براى طبیعت گردان مى‌شود.